Hè vừa rồi tôi có ôn cho 2 đứa em để tham dự kì thi THPT Quốc gia. 2 đứa này có những hoàn cảnh khác nhau nên mục đích ôn thi của chúng nó cũng hoàn toàn khác nhau.

Đứa thứ nhất sinh ra ở nông thôn, gia đình không đến mức thiếu thốn nhưng cũng không phải là gia đình quá khá giả. Nó học hành cũng chẳng tốt, tâm lý lại có dấu hiệu không ổn. Trong năm, nó thường xuyên kêu mệt mỏi, có những khi nó bảo cần một bác sĩ tâm lý. Nhiều khi nó khóc lóc rằng chưa chắc nó đã tốt nghiệp. Mọi người và chính nó cũng chỉ mong nó đủ điểm để có một tấm bằng cấp 3, sau đó nó sẽ đi làm giày da rồi kiếm cho mình một tấm chồng như chị nó hơn nó 4 tuổi. Kể cả khi nó học hành giỏi giang và đỗ vào một trường đại học nào đó thì cho nó tiếp tục đi học cũng là một gánh nặng không nhỏ với gia đình nó. Con đường học hành với nó đã kết thúc, nó không còn con đường khác ngoại trừ đi làm, tự mạnh mẽ và tự trưởng thành hơn.

Đứa thứ hai thì khác, nó sống ở thành phố, nhà nó cũng không quá giàu có, nhưng chí ít đủ để thuê riêng cho nó một gia sư, cho nó đi học thêm đây đó để có thể thi đại học, sau đó sẽ tiếp tục lo được cho nó học đại học, chỉ là không lo cho nó cả đời được thôi. Nó cũng không phải là một đứa học giỏi, nhưng nó học khá và rất chăm. Dù chưa biết điểm thi nhưng với sức học của nó, tôi tin nó sẽ đủ điểm để vào khá nhiều trường đại học, không thì ít nhất cũng đủ điểm vào cao đẳng, nếu thích, nó có thể học nghề hoặc đi làm ngay. Có rất nhiều con đường dành cho nó.

Nhiều con đường là một chuyện, chọn đúng đường lại là chuyện khác. Có lần tôi hỏi xem tại sao nó chọn trường đó, nó trả lời vì sau khi học trường đó ra, sẽ có người giúp nó xin việc. Thế ấy, nó đăng kí học vì sẽ có người giúp nó xin việc, còn ngành học đó, công việc sau đó có thích hợp với tích cách, khả năng của nó hay không thì không ai thèm biết.

Ngày tôi đi học, tôi được biết khá nhiều người chọn trường vì trường này lấy điểm cao, chọn ngành vì ngành này “hot”, thậm chí có người còn chê cười khóa dưới vì điểm chuẩn khóa dưới thấp, làm mất mặt họ (?!). Không mấy người thực sự có định hướng cho mình, không mấy người hiểu được mình sắp học cái gì, cái đó phù hợp với mình không ngay khi mới bước chân vào trường học. Trong khi phần đông đang mải chạy đua về điểm số thì một số ít này biết được khả năng của mình, họ dành thời gian tìm hiểu về những ngành học, về công việc của mình sau này nên dù có điểm thi đại học chẳng bằng nhiều người trong phần đông kia, họ vẫn có những điểm số trên trường đại học tốt hơn hẳn, có được những mục tiêu, động lực học tập và rèn luyện rõ ràng hơn hẳn và tất nhiên có những công việc tốt hơn khi ra trường. Phần đông vẫn nhìn thấy tương lai, triển vọng của nghề nghiệp, nhưng phù hợp với bản thân mình không thì không chắc. Ra đời, làm việc không thể chỉ dựa vào điểm số mấy môn Toán, Lí, Hóa mà xong.

Gần 178.000 cử nhân, thạc sĩ thất nghiệp, nếu kể đến những cử nhân, thạc sĩ đang làm không đúng chuyên môn được đào tạo thì con số này còn lớn hơn nữa. Nhưng điều đáng nói là tỉ lệ thất nghiệp của nhóm người có chuyên môn còn đang cao hơn tỉ lệ thất nghiệp của nhóm người không có bằng cấp.

Mà có thể (có thể thôi) tất cả bắt đầu từ những sự lựa chọn.